Surunkali granulomatoz — bu fagotsitlar — immunitet hujayralarining noto‘g‘ri ishlashi, ya’ni immun tizimining izdan chiqishiga olib keladigan og‘ir irsiy kasallik hisoblanadi.

Kasallik tufayli bemorlarda immunitet tanqisligi kuzatilishi mumkin. Immunitet tanqisligi deganda immun tizimining organizmga tushgan yot bakteriya va zamburug‘larga qarshi kurasha olmasligi tushuniladi. Odatda, fagotsitlar bakteriyalar va qo‘ziqorin hujayralarini so‘rish va hazm qilish orqali ularni yo‘q qiladi, ularning buzilishi tufayli organizmning infeksiyalarga dosh berishning tabiiy qobiliyati buziladi, bemorlarda ko‘pincha yiringli (pnevmoniya, bronxit, chipqon) va qo‘ziqorin (kandidoz) kasalliklari rivojlanadi. Ko‘pgina hollarda, kasallik hayotning birinchi oylarida o‘zini namoyon qila boshlaydi, vaqti-vaqti bilan o‘smirlik davrida namoyon qilishi mumkin. 

Birinchi marta surunkali granulomatoz 1954-yilda beshta bolada shunga o‘xshash belgilar topilganida muhokama qilingan. Barcha bemorlarda og‘ir takrorlanuvchi surunkali infeksiyalar bo‘lgan, immunoglobulinlar darajasi esa ko‘tarilgan. Keyinchalik yumshoq to‘qimalarda granulomalar (yallig‘langan tugunlar) paydo bo‘lishi va bemorlarning hayotining dastlabki 10 yilida yuqumli kasalliklardan o‘lishi sababli sindrom “bolalar o‘limiga olib keladigan granulomatoz kasalligi” deb nomlangan. Hozirgi vaqtda o‘z vaqtida tashxis qo‘yish va davolash bilan bemorlarning umr ko‘rish davomiyligi sezilarli darajada oshishi mumkin.

Kasallik sabablari

Granulomatoz bo‘lgan bolalar sog‘lom tug‘iladi, kasallikning klinik belgilari hayotning dastlabki 2 yilida paydo bo‘ladi. Kasallikning asosiy belgisi — katalaza-musbat Gram+ yoki Gram– bakteriyalar keltirib chiqaradigan infeksiyalardir.

Turli manbalarga ko‘ra, surunkali granulomatoz kasallik 200 000–500 000 kishidan 1 kishida uchraydi. 65% hollarda kasallik CYBB genidagi nuqsonlardan kelib chiqadi (shuningdek, NOX2). Ushbu genning mutatsiyalari kasallikning eng og‘ir kechishiga olib keladi deb hisoblanadi. CYBB X xromosomasida joylashgan bo‘lib, eng muhim reaktiv kislorod turlaridan biri bo‘lgan superoksid radikalini sintez qilish uchun zarur bo‘lgan ferment sitoxrom b-245ʼning beta zanjirini kodlaydi. Erkaklar faqat bitta X xromosomaga ega bo‘lgani sababli, CYBB genining nuqsonli nusxasi mavjudligi kasallikning rivojlanishiga olib keladi. Shuning uchun, surunkali granulomatoz ayollarga qaraganda erkaklarda ko‘proq uchraydi.

70–80% hollarda birlamchi immunitet tanqisligi nafas yo‘llarining takroriy bakterial infeksiyalari bilan namoyon bo‘ladi: tonzillit, bronxit, pnevmoniya. 24–41% hollarda jigarning yiringli yallig‘lanishi hosil bo‘ladi, 20–30% bemorlarda takroriy oshqozon-ichak infeksiyalari, suyaklarning bakterial va zamburug‘li shikastlanishlari kuzatiladi. Surunkali granulomatoz kasallikning xavfli oqibati o‘pka aspergillozidir, bu bemorlarning 25% gacha o‘limga olib keladi. 

Immunitetning keskin pasayishi, o‘z vaqtida yordam ko‘rsatilmasligi bilan bu kasalliklar bemorning o‘limi bilan yakunlanadi. Shuningdek, bu kasallik bilan kasallangan bolalarda o‘sishning va jismoniy rivojlanishning kechikishi qayd etilgan.

Diagnostika

Surunkali granulomatoz boshqa ko‘plab irsiy immunitet tanqisligi kabi tug‘ilgandan keyin yoki kasallikning birinchi namoyon bo‘lishida darhol tashxis qo‘yish imkonini beradigan noyob xususiyatlarga ega emas. Tez-tez uchraydigan infeksiyalar kasallikning asosiy klinik ko‘rinishiga aylanadi. Hozirgi vaqtda immunologlar birlamchi immunitet tanqisligi belgilarini shakllantirdilar, masalan, teri va yumshoq to‘qimalarning takroriy chuqur yiringlari, ikki oydan ortiq davom etgan antibiotik terapiyasining ta’siri yo‘qligi. Agar bemorda ikki yoki undan ortiq belgilar bo‘lsa, immunolog bilan maslahatlashish tavsiya etiladi.

Surunkali granulomatoz kasalligi jismoniy rivojlanishning kechikishi, tez-tez takrorlanadigan bakterial va qo‘ziqorin yuqumli kasalliklari bilan namoyon bo‘ladi: pnevmoniya, jigar yallig‘lanishi, teri va teri osti to‘qimalarining yiringli infeksiyalari, yiringli limfadenit, stomatit, gepatosplenomegaliya, shuningdek, oshqozon-ichak trakti va siydik yo‘llarining granulomalarning shakllanishiga bog‘liq bo‘lgan o‘tkazuvchanligining buzilishi.

Tashxisni aniqlashtirishda CYBB, CYBA, NCF1, NCF2 va NCF4 genlaridagi nuqsonlarni aniqlash uchun molekulyar genetik tekshiruv o‘tkaziladi. CYBB genidagi uch yuzdan ortiq turli xil mutatsiya surunkali granulomatoz kasalligining rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Kasallik irsiy bo‘lgani sababli, qarindoshlari orasida bunday kasallikka chalingan bemorlar bo‘lgan er-xotinlar uchun tibbiy genetik bilan maslahatlashish tavsiya etiladi.

Dastlabki tashxis paytida immunitet tanqisligining umumiy belgilari, oilaviy tarix, genetik patologiya xavfi darajasi aniqlanadi. Jismoniy tekshiruvda surunkali granulomatoz kasalligining patognomonik ko‘rinishlari aniqlanmaydi. Tashxis qo‘yish uchun keng qamrovli laboratoriya va instrumental tekshiruv talab qilinadi:

— Nafas olish sitometriyasi. Faol kislorod radikallarini ishlab chiqarish darajasi baholanadigan asosiy diagnostika usuli. Surunkali genetik patologiyani 100% tasdiqlash uchun, shuningdek, X-bog‘langan merosga ega bo‘lgan genning asemptomatik tashuvchilarini aniqlash uchun javob beradi.
— Genetika tadqiqoti. Ko‘rsatmalarga ko‘ra, ko‘pincha ilmiy maqsadlarda davolashning eksperimental usullarini tanlashda tavsiya etiladi. Tahlil genomlar ketma-ketligi, FISH gibridizatsiyasi orqali amalga oshiriladi. CYBB, CYBA, NCF1, NCF2 va NCF4 genlaridagi mutatsiyalar CHBʼni ko‘rsatadi.
— Mikrobiologik diagnostika. Katalaz ishlab chiqaruvchi mikroorganizmlarni aniqlash uchun bakterioskopiya amalga oshiriladi. Ratsional antibiotik terapiyasini tanlash uchun antibiotiklarga sezgirlik testi o‘tkaziladi.
— Instrumental vizualizatsiya. Organlarning yiringli shikastlanishlarini aniqlash uchun qorin bo‘shlig‘i va limfa tugunlarining ultratovush tekshiruvi buyuriladi. Rentgenologik tadqiqotlar (radiografiya, KT), endoskopik usullar (bronkoskopiya, EFGDS, kolonoskopiya) ham qo‘llanadi. 

Davolash

Surunkali granulomatoz kasalligi bo‘lgan bemorlarni davolash, odatda, og‘ir asoratlarni oldini olish uchun profilaktik antibiotik va antifungal terapiyadan iborat. Terapiya qat’iy ravishda shifokor nazorati ostida amalga oshiriladi. Ba’zi hollarda immunomodulyatorlar yordamida terapiya ijobiy natijalarni ko‘rsatadi.

Hayotiy ko‘rsatkichlarga ko‘ra, boshqa terapiya usullari samarasiz bo‘lsa, suyak iligi ildiz hujayralarini transplantatsiya qilish mumkin, shundan so‘ng tanada nuqsonsiz fagotsitlar ishlab chiqariladi. Biroq, suyak iligi transplantatsiyasida og‘ir asoratlar, jumladan, o‘lim xavfi yuqori.

Surunkali granulomatoz kasalligi, odatda, bitta genning buzilishi natijasida yuzaga kelgani sababli, gen terapiyasidan foydalanish juda istiqbolli. Hozirgi vaqtda ushbu kasallikda gen terapiyasini muvaffaqiyatli qo‘llash holatlari allaqachon ma’lum.

Muqova surat: Sangharsh Lohakare / unsplash.com

Manbalar:
→ genokarta.ru/disease/Hronicheskaya_granulematoznaya_bolezn
→ medlineplus.gov/genetics/condition/chronic-granulomatous-disease
→ krasotaimedicina.ru/diseases/genetic/CGD