Bir kun — bu Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi uchun zarur boʻlgan vaqt. Aslida u — 24 soat emas, balki 23 soat 56 daqiqa. Har toʻrt yilda qoʻshimcha daqiqalar yigʻilib 1 kunga toʻgʻri keladi — 29 fevral.

Tarixga nazar

Qadim zamonlarda odamlar kunni qismlarga ajratishni boshladi. Avvaliga ular kunduzgi va tungi vaqtni ajratdi, keyin esa bu ajratilish toʻrtga boʻlindi: quyosh chiqishi, quyoshning tikkaga kelishi, quyosh botishi va tun. Baʼzi xalqlarda maxsus tizimlar ham mavjud edi, misol uchun, Tinch okeandagi Jamiyat orollarining mahalliy aholisi kuniga 18 soatga ega edi.

Birinchi boʻlib kunni 24 qismga qadimgi misrliklar va shumerlar boʻlgan. Ularning olimlari osmondagi yulduzlarning harakatiga qarab vaqtni kuzatgan. Misrliklar oʻn ikkilik vaqt tizimini oʻylab topdi. Ular kunning ikki qismga — qorongʻi va yorugʻ vaqtga ajratdi. Ushbu qismlarning har biri 12 soatdan iborat edi. Biroq bunday tizim noqulay edi, chunki yilning turli vaqtlarida kun va tunning uzunligi oʻzgarib turgan. Qadimgi rimliklar esa vaqtni soatlarda hisoblashga qaror qildi. Ularning tizimi eng mashhuri boʻldi — bu juda oson va ancha qulay edi. Bundan tashqari, bu boʻlinish yilning vaqtiga va kunduzgi soatlarning uzunligiga bogʻliq emas edi. Haftada kunlarni hisoblash darhol bir xil boʻlib qolmadi. Keltlarda toʻqqiz kunlik hafta, misrliklarda 10, qadimgi nemislarda 14 kun boʻlgan. 

Yetti kunlik hafta Qadimgi Sharqda ixtiro qilingan. U yerda har bir kun astronomlar osmonda koʻrgan sayyoralardan biriga toʻgʻri keldi. Keyin ular Quyosh va Oyni ham oʻz ichiga olgan. Yakshanba Quyoshga, dushanba Oyga, seshanba Marsga, chorshanba Merkuriyga, payshanba Yupiterga, juma Veneraga va shanba Saturnga mos keldi. Yetti kunlik sikl qadimgi yahudiylar orasida ham mavjud edi: Injilga koʻra, Xudo dunyoni olti kun davomida yaratdi va yettinchisida u dam oldi.

Qadimiy Rim va Yuliy Sezar

Rimliklar tufayli yetti kunlik hafta ham mashhur boʻldi. Bu jarayon miloddan avvalgi I asrda Yuliy Sezar tomonidan kiritilgan. Sezarning buyrugʻi bilan astronom Sozigen tomonidan ixtiro qilingan Yulian taqvimi bugungi kunda tanish boʻlgan 12 oy va 365 kunni oʻz ichiga olgan. Ilgari rimliklar bir yilda 355 kun borligiga ishongan. Shu sababli, har ikki yilda bir marta qoʻshimcha oy — Mersedoniyni kiritishlari kerak edi. Rimliklar dastlab haftada sakkiz kunga ega edi. Bunday davrlar nundinlar deb atalgan. Shaharlarda har sakkiz kunda bir marta bozor savdosi boʻlardi.

Rimliklar Yevropani zabt etganda, oʻzlarining barcha viloyatlarida Yulian taqvimini, yetti kunlik hafta va 24 soatlik ish kunini joriy qildi. Bu tizim XV asrgacha, Rim papasi Grigoriy XIII Yulian taqvimini Grigoriy taqvimiga almashtirgunga qadar ishlatilgan. Bu aniqroq va tropik yilga — Yerda fasllar almashinadigan vaqtga yaqinroq edi.

Rossiya

Rossiyada nasroniylik qabul qilingandan keyin yetti kunlik haftalik sikl kuzatila boshladi. Biroq Yulian taqvimi faqat 1700-yilda Pyotr I tomonidan kiritilgan. Bungacha mamlakat oʻzining taqvim tizimidan foydalangan. Rossiya inqilobdan keyin Grigorian taqvimiga oʻtdi. U 1918-yil 14-fevralda Vladimir Lenin tomonidan kiritilgan. 1929-yildan boshlab SSSRda parallel ravishda yana bir vaqt hisobi tizimi — Sovet inqilobiy taqvimida ishladi. U yerdagi hafta yetti kundan emas, besh kundan iborat edi. Va bir yilda atigi 360 kun bor edi. Qolgan besh kun dam olish kunlari hisoblanib, haftalarga kiritilmagan.

Inqilobiy taqvim gʻoyasi uzluksiz ishlab chiqarish edi, shuning uchun uni xalq orasida “uzluksiz” deb atashgan. Barcha korxonalarda xodimlarni besh guruhga boʻlish rejalashtirilgan edi. Ular ranglar bilan nomlandi — sariq, pushti, qizil, binafsha va yashil. Har bir guruhda haftada bir kun dam olish bor edi. Sovet amaldorlari tomonidan oʻylab topilganidek, bunday jadval korxonalarning doimiy ishlashiga imkon berdi. Biroq tizim faqat ikki yil davom etdi. Bu noqulay deb hisoblangan: bitta oila aʼzolari uchun dam olish kunlari deyarli hech qachon mos kelmagan. 

1931-yilda besh kunlik hafta olti kunlik haftaga almashtirildi. Dam olish kuni aniqlandi — har oyning 6-, 12-, 18-, 24- va 30-kunlari. Bu tizim 1940-yilgacha davom etdi va u ham noqulay hisoblangan. Keyin SSSR yetti kunlik haftaga qaytdi va u hozirgacha davom etmoqda.

Manba: culture.ru
Muqova surat: freepik.com