“…Chidab boʻlmas darajada issiq edi… Biz notekis yer ustida yurardik; unga hali hech bir odam qadam bosmagan; u biroz avval hosil boʻldi, u yaqindagina qotib ulgurdi, undan otashin tubsizlikning otashnafas issigʻi ufurib turardi… Bu qattiq togʻ jinsi Yer yasalgan sehrli xamirga aylanayotgandi…”

Belgiyada yashovchi taniqli olim va yozuvchi Garun Taziyev vulqon krateriga qilgan tashrifi chogʻidagi taassurotlarini shunday tasvirlagan edi. Bu vulqon kraterining tubida, Lava koʻli qirgʻogʻida olingan reportaj. Taziyev oʻzining yana vulqonlar haqidagi boshqa kitobini “Iblis bilan uchrashuvlar” deb atab, bu nomda vulqonlarga nisbatan juda dahshatli va gʻayriinsoniy narsa sifatida munosabatini bildirdi.

Vulqon — choʻqqisida (agar vulqon faol boʻlsa) erigan togʻ jinslari oqimlari (lava yoki magma), zaharli gazlar otilib chiqadigan teshik (krater) boʻlgan konus shaklidagi togʻ. Sayyoramiz yuzasini uning chuqur qaʼri bilan bogʻlaydigan vulqon ogʻzidan koʻp tonnali toshlar (“vulqon bombalari”) katta tezlik va gumburlash bilan uchib chiqadi. “Vulqon” soʻzi qadimgi Rim afsonalaridagi olov va temirchilik xudosi Vulqon nomidan kelib chiqqan.

I asrda insoniyat tarixidagi eng kuchli otilishlardan biri hisoblanadigan Vezuviy vulqoni Italiyadagi Neapol koʻrfazi sohilida sodir boʻlgan. Vulqon otilishi oqibatida atigi ikki kun ichida Pompey va yana ikkita shahar yoʻq boʻlib ketgan. Tretyakov galereyasida K.Bryullovning “Pompeyning soʻnggi kuni” suratini koʻrish mumkin. Kul bulutlari quyoshni toʻsgan, lava, loy va tosh oqimlari shaharlarni bosgan, havo zaharli bugʻlar bilan toʻyingan. Odamlar uylarga panoh topishga harakat qilib, u yerda boʻgʻilib yoki qulab tushgan tomlar ostida halok boʻlgan. Koʻp asrlar oʻtgach, arxeologlar vulqon kuli ostida juda yaxshi saqlanib qolgan shaharlarni qazib olgan.

Tarixiy davrimizda otilgan vulqonlarning barchasi faol vulqonlardir. Yerda ularning soni 600 ga yaqin. Shaklini saqlab qolgan, ammo insoniyat xotirasida biror marta ham otilmagan vulqonlar tinchigan deb ataladi va ular yana jonlanishi mumkin. Faqat konusi yemirilgan va oʻyilganlarigina soʻngan deb hisoblanadi.

Otilish paytida suyuq magma kanal boʻylab vulqon ogʻziga koʻtariladi. Koʻtarilish paytida u biron bir joyda qotib qolishi mumkin va natijada portlashlar, yoriqlar va yangi yon kanallar paydo boʻlishiga olib keladigan “tiqinlar” hosil boʻladi.

Vulqonlar yer qobigʻi chuqur yoriqlar bilan qoplangan va erigan magma oʻchoqlari yuzaga yaqin boʻlgan joylarda joylashadi. Yuqori bosim uni yuqoriga koʻtaradi. Eritmani toʻyintiradigan gazlar portlab, lava parchalari va kulni juda balandga (koʻp kilometrlarga) otadi.

1883-yildagi Krakatau vulqoni otilishida bir necha kilometr balandlikka koʻtarilgan kul butun yer sharini deyarli ikki marta aylanib chiqqan. Hamma joyda atmosferaning xiralashishi kuzatilgan, ertalab va kechqurungi yogʻdular esa gʻayrioddiy yorqinligi bilan ajralib turgan va bu yil boʻyi davom etgan.

Kuchli portlash 1956-yilda Kamchatkadagi Bezimyanniy vulqonining otilishi paytida sodir boʻlgan. Bir necha kub kilometr kul 45 km balandlikka otilgan.

Vaqt oʻtishi bilan, navbatdagi vulqon otilishi paytidagi kuchli portlash natijasida vulqon choʻqqisining bir qismi qulab, pastdagi magma oʻchogʻiga tushishi mumkin. Bunday hollarda oddiy krater oʻrnida eni oʻnlab kilometrgacha boʻlgan, kaldera (bu ispancha soʻz “qozon” degan maʼnoni anglatadi) deb ataladigan keng jarlik hosil boʻladi.

Vulqon konusining “oʻsishi” uchun lavaning togʻ yonbagʻirlaridagi oqimi juda sekin boʻlishi kerak. Lava sovib, qotishga va qiyalikda ushlanib qolishga ulgurishi kerak. Agar lava suyuq boʻlsa, u qiyalikdan tezda oqib tushib, uning etagida har tomonga yoyilib ketadi. Bunday holda, qotgan lava o‘ziga xos qalqon hosil qiladi va uning kalderasida qaynayotgan lava koʻli paydo boʻladi.

Suvosti vulqonlari ham mavjud. Ular okean tubida otilganida, suv yuzasida halokatli sunami koʻrinishida qirgʻoqqa keladigan toʻlqinlar paydo boʻlishi mumkin.

Vulqon otilishi koʻpincha atrofdagi aholi uchun haqiqiy ofatga aylanadi. Koʻpgina hollarda yonbagʻirlarda gaz va mineral suvlarning chiqishi kuchayishi, ularning harorati koʻtarilishi va yerosti gumburlashi eshitilishi paydo boʻlishi kabi turli xil alomatlarga koʻra vulqon “uygʻonayotganini” taxmin qilish mumkin.

Yer tarixidagi vulqon faoliyati qurilish materiallari sifatida ishlatiladigan bazalt, tuf (presslangan kul) kabi jinslarning paydo boʻlishida katta rol oʻynagan. Kamchatkadagi Paujetka qishlogʻida katta chuqurliklardan quduqlar orqali koʻtariladigan bugʻdan foydalanadigan issiqlik elektr stansiyasi ishlaydi. Shuningdek, olimlar Kamchatka vulqonlaridan birining chuqurdagi oʻchogʻidan issiqlikni toʻgʻridan-toʻgʻri olish haqida ham oʻylamoqda.

Vulkanik faoliyat Quyosh tizimining evolyutsiya jarayonida boʻlgan barcha sayyoralariga xosdir. Bizga koʻproq Mars vulqonlari yaxshi tanish. U yerda balandligi 24 km boʻlgan ulkan Olimp vulqoni topilgan.