Havo ummoni tubida

Yer qalinligi bir necha yuz kilometr boʻlgan havo qobigʻi bilan oʻralgan. Biz goʻyo bu ulkan havo “okeani” tubida yashaymiz. Bu “okean”ning qirgʻoqlari yoʻq, u butun Yer sharini oʻrab turadi. Azot, kislorod, karbonat angidrid va boshqa baʼzi (oz miqdorda) gazlar, shuningdek, suv bugʻlari va chang aralashmasi Yerda hayot mavjud boʻlishini taʼminlaydigan havoni hosil qiladi.

Tanamiz yuzasiga kamida 16 tonna havo bosim qiladi. U ichimizdagi havo bosimi bilan muvozanatlangani uchun biz bu bosimni sezmaymiz. Yerning havo qobigʻini olimlar atmosfera (yunoncha “atmos” — bugʻ va “sfera” — shar soʻzlaridan) deb ataydi. U hech qachon sokin turmaydi, chunki uni tashkil etuvchi havo juda harakatchandir. Quyosh nurlari Yer yuzasini qizdirganda, uning issiqligi havoga oʻtadi va vazni yengillashib, yuqoriga koʻtariladi, uning oʻrnini esa sovuqroq havo egallaydi. Ogʻirroq boʻlgan sovuq havo esa bosimni tenglashtirishga intilib, iliqroq joyga koʻchadi.

Yer yuzasidan uzoqlashgan sari havo siyraklashib boradi. Atmosferaning deyarli barcha havosi Yer yuzasidan 10–12 km gacha boʻlgan qatlamda toʻplangan. Bu troposfera (yunoncha “tropos” — burilish, oʻzgarish soʻzidan). Bu yerda yuqoriga koʻtarilayotgan havo pastga buriladi va ob-havo oʻzgaradi: bulutlar paydo boʻladi, momaqaldiroq, yomgʻir, qor hosil boʻladi.

Troposferada harorat har 100 m balandlikda oʻrtacha yarim daraja yoki biroz koʻproq pasayadi. Natijada, 10–12 km balandlikda u -55°, -60°C ga yetadi. Undan yuqorida haroratning pasayishi toʻxtaydi va deyarli doimiy boʻlib qoladi, chunki u yerda quyosh energiyasi oqimi va Yer taratayotgan issiqlik muvozanatlashadi. Bu stratosfera (yunoncha “stratos” — qatlam soʻzidan). U 50 km balandlikkacha choʻzilgan va havo shunchalik siyrakki, osmon quyuq binafsharang yoki deyarli qora boʻlib koʻrinadi.

Undan ham balandroqda, taxminan 300–400 km gacha, koʻplab elektr zaryadlangan zarralar — ionlardan iborat siyrak havo qatlami ionosfera deb ataladi.

Atmosfera Yerdagi hayotning eng muhim shartidir. Qanchalik katta yoki kichik boʻlishidan qat’i nazar, tirik mavjudotlarning aksariyati aynan shu miqdordagi kislorodga va uning atmosferada mavjud boshqa gazlar bilan xuddi shunday kombinatsiyasiga muhtoj. Bu nisbatning oʻzgarishi va havoda boshqa, ayniqsa, zararli boʻlgan gazlarning paydo boʻlishi nomaqbuldir. Ular esa atmosferaga sanoat korxonalari tomonidan chiqariladi. Koʻplab shaharlarda atmosferaning begona aralashmalar bilan ifloslanishi shu darajaga yetdiki, bu odamlar salomatligi uchun xavf tugʻdira boshladi. Atmosfera ifloslanishiga qarshi kurash hamma joyda olib borilmoqda: zavodlar tozalash inshootlari bilan jihozlanmoqda, transport vositalari maxsus filtrlar bilan taʼminlanmoqda. Atmosferani muhofaza qilish insoniyatning eng muhim vazifalaridan biridir.

Matnda xato topdingizmi? Kerakli matnni belgilang va CTRL+ENTER tugmalarini bosing.

Eng so‘nggi maqolalarni o‘tkazib yubormang!
Telegram kanalamizni kuzatib boring!