Daryolar yer yuzasini yorib kiradi. Oʻzan tobora chuqurlashib boraveradi, qirgʻoqlar esa balandroq boʻlib, ularda tosh qatlamlari ochilaveradi. Ular har xil — loy, qum, ohaktosh, granitdan boʻlishi mumkin. Baʼzan bu qatlamlar burmalarga aylangan, uzuq-yuluq, siljigan boʻladi. Ammo geolog uchun ular tarix yozilgan solnomaga oʻxshaydi. Uni oʻqiy olish kerak.

Yer qatlamlari sayyoramizning “xotirasi”dir. Ular hatto juda uzoq oʻtmishda sodir boʻlgan barcha voqealarning izlarini saqlaydi. Geolog millionlab yillar orasida adashmay, goʻyo zinapoya poyalaridan oʻtgan davr qaʼriga tushib boradi. Bunda unga ikkita fan yordam beradi: stratigrafiya — qatlamlar tavsifi (yunoncha “stratos” — qatlam, “grafo” — yozaman) va geoxronologiya — geologik davr haqidagi fan (geo — yer, xronos — vaqt, logos — fan).

U yoki bu qatlamning hosil boʻlish vaqti undagi atom energiyasini (radiatsiya) chiqarib yemiriladigan radioaktiv elementlarning tarkibiga koʻra belgilanadi. Bunday holda, radioaktiv elementlar bu kabi qobiliyatga ega boʻlmagan boshqa elementlarga (masalan, qoʻrgʻoshinga) aylanadi. Har bir radioaktiv element bu oʻzgarishni maʼlum bir vaqt ichida amalga oshiradi. Baʼzan bu juda qisqa boʻlib, soniyalar va soniyalarning ulushida sodir boʻladi. Geologlar uchun uran, stronsiy, kaliy kabi uzoq yemirilish davriga ega boʻlgan radioaktiv elementlar muhimdir. Bu davrning yarmi — yarim yemirilish davrini olish qabul qilingan. Jinslarning yoshi bu elementlar bilan ulardan hosil boʻlgan qoʻrgʻoshin miqdori nisbati bilan aniqlanadi. Bu yuzlab va oʻn millionlab yillar bilan ifodalanadi. Yemirilish davri qisqaroq boʻlgan ugleroddan yosh jinslarning yoshini aniqlashda foydalaniladi.

Ammo Yerning rivojlanish davrlarini tirik organizmlarning toshqotgan jinslardagi qoldiqlari orqali aniqlash osonroqdir. Birinchi organizmlar juda uzoq vaqt oldin paydo boʻlgan, koʻk-yashil suv oʻtlarining izlari 3,6 milliard yil oldin hosil boʻlgan jinslarda topilgan. Faqat 500–600 million yil oldin hayvonlarning toshqotgan skeletlari paydo boʻlgan. “Aniq” hayot davrini boshlab bergan bu davr Buyuk Britaniyadagi 140 yil oldin geolog Sedvik oʻsha davrga xos boʻlgan koʻplab qisqichbaqasimonlar — trilobitlarni topgan Uels togʻlari sharafiga kembriy deb ataladi. Kembriydan oldin skeletli hayvonlar boʻlmagan, faqat meduza, qurt, mikroskopik suv oʻtlari boʻlgan davr kelgan. Unga qadimgi slavyan qabilalaridan birining nomi “vend” berilgan. Kembriydan keyin uchta geologik davr — paleozoy (hayotdan qadimgi), mezozoy (oʻrta hayot) va kaynozoyga (yangi hayot) birlashtirilgan yana 11 ta davr keladi.

Davrlarning davomiyligi har xil bo‘lsa-da, ammo ularning har birida hayvon va oʻsimliklarning yangi turlari paydo boʻlgan. Siluriya davrida (430–310 million yil oldin, Uelsdagi silurlar qabilasi nomi bilan atalgan) hayvonlarning turi kembriy davri bilan solishtirganda 10 baravar koʻpayib, juda muhim voqea sodir boʻlgan — hayvonlar dengizlardan quruqlikka chiqqan. Boʻr davrida (110–70 million yil oldin) qirqboʻgʻin va paporotniklar oʻrnini gulli oʻsimliklar egallagan. Dengizlarda ulkan (uzunligi 3 m gacha) mollyuskalar — ammonitlar yashagan, quruqlikda esa uzunligi 12 m gacha boʻlgan mezozavrlar izgʻib yurgan. Kaynozoy davrida dinozavr va kaltakesaklar qirilib ketgan, hayvonot va oʻsimlik dunyosi zamonaviy avlodlariga oʻxshay boshlagan. Antropogen deb ham ataladigan, yaʼni inson paydo boʻladigan toʻrtlamchi davrda, inson takomillashish yoʻlida oʻz harakatini boshlaydi. Uning chegarasi tobora qadimiy inson qoldiqlari topilgani sari zamonlar qaʼriga surilaveradi. Hozirgi vaqtda bu 3 million yildan koʻproq vaqt oldindir.